II wojna światowa 1939
Przy wejściu do Szkoły Podstawowej im. Tadeusza Kościuszki w Cygance znajduje się pomnik upamiętniający żołnierzy Wołyńskiej Brygady Kawalerii poległych 13 września 1939 r. w boju o Cygankę.
Po wybuchu II wojny światowej w ciągu niespełna dwóch tygodni niemieckie dywizje opanowały od wschodu Mińsk Mazowiecki. Wołyńska Brygada Kawalerii otrzymała rozkaz wyparcia Niemców z Mińska Mazowieckiego i uderzenia dalej w kierunku na Kałuszyn. W rejon Cyganki skierowany został 12 puł a za nim 21 puł. Niestety pomimo początkowych sukcesów Polacy musieli się cofnąć pod naporem nieprzyjaciela do folwarku Łaszczyzna (Ostrów-Kania). Dopiero wsparcie 103 bat. Strzelców i mozolne zdobywanie każdego metra od strony wsi Rysie, doprowadziło do odzyskania Cyganki przez Wojsko Polskie. Niemcy opuszczając wieś podpalili zabudowania zostawiając za sobą łunę pożarów.
Polskich żołnierzy poległych w Cygance pochowano na tymczasowym cmentarzu między trzema krzyżami a torem kolejowym, tuż przy moście. Było ich razem 25. Razem z nimi pochowano również jedną kobietę i kolejarza Ignacego Nowickiego. Część żołnierzy zabrały rodziny i pochowani zostali na cmentarzach w Warszawie.
Poległych żołnierzy niemieckich pochowano naprzeciw trzech krzyży, ale po drugiej stronie drogi. Dokładna liczba pochowanych Niemców jest nieznana. Szacunkowo było ich od kilkunastu do dwudziestu kilku. Ekshumowano ich w grudniu 1939 roku tuż przed wigilią Bożego Narodzenia i wywieziono w nieznane miejsce. Jeden Niemiec pochowany został w pobliżu posesji państwa Gołębiewskich, a dwóch przy posesji państwa Siporskich. Polskich żołnierzy i osoby cywilne ekshumowano 18 kwietnia 1940 roku i przewieziono na cmentarz parafialny w Mińsku Mazowieckim gdzie zostali pochowani w zbiorowych mogiłach żołnierzy września.[1]
W dniu 26 listopada 2000 roku, odsłonięto głaz z płytą upamiętniająca żołnierzy Wołyńskiej Brygady Kawalerii walczących w dniu 13 września 1939 roku w Cygance. Usytuowany został tuż przy budynku szkolnym. Inicjatorem był Bogdan Kuć, który przedstawił swój pomysł Piotrowi Witek na zebraniu Zarządu ZKRP i BWP koło w Stanisławowie. Piotr Witek był dawnym mieszkańcem Cyganki, który jako 16 letni chłopak w dniu 13 września 1939 r. schowany pod mostem nad rzeczką Długą w Cygance cały dzień obserwował toczącą się bitwę. W 1944 r. wcielony został do Ludowego Wojska Polskiego z którym doszedł do Berlina. Na przełomie XX i XXI w. był prezesem koła kombatantów w Stanisławowie. On to udał się do Dębego Wielkiego i przedstawił pomysł wójtowi Dariuszowi Krzewskiemu, który zaaprobował ten pomysł. Tablicę mosiężną wykonaną w Mennicy Polskiej zaprojektował Jan Majszyk. Umieszczono ją na dużym kamieniu, który został wyorany podczas prac polowych na polu Grzegorza Gniado. Koszt wykonania tablicy pokryła gmina Dębe Wielkie. Prace związane z ustawieniem kamienia i przygotowania terenu wykonali mieszkańcy Cyganki.
Tekst na tablicy brzmi następująco:
„ POLEGŁYM ŻOŁNIERZOM WP Z WOŁYŃSKIEJ BRYGADY KAWALERII W BOJU O CYGANKĘ DN. 13-14 IX 1939 R. CZEŚĆ ICH PAMIĘCI CYGANKA 2000”
Uroczystość rozpoczęła się mszą świętą odprawioną w kościele w Żukowie. Następnie udano się przed budynek szkoły w Cygance gdzie ks. Krzysztof Pietrzak proboszcz parafii w Żukowie poświęcił tablicę pamiątkową. Przemówienia okolicznościowe wygłosili: Dariusz Krzewski – wójt gminy Dębe Wielkie, Teresa Pudłowska – dyrektor szkoły oraz honorowy gość uroczystości por. Feliks Lempkowski żołnierz Wołyńskiej Brygady Kawalerii a dokładnie z 21 pułku ułanów nadwiślańskich, który dokonał odsłonięcia tablicy.[2]
[1] W. Kuć, Relacja z dnia 20 lutego 1998 r.
[2] R. Zdanowicz, J. Krajewska Witczak, Cyganka – pamiętne wydarzenia przeszłości, w „Wieści Ziemi Stanisławowskiej”, 2001 nr 1, s. 9.